Shumë personalitete të kulturës evropiane që u morën me albanologji, duke filluar nga Laibnici gjetën tek Shqipëria një vend dhe një gjuhë ekzotike, madje kaq ekzotike sa nuk kishin nevojë të udhëtonin në Afrikë apo tjetërkund për të shuar patologjinë e tyre të udhëtimeve e për të parë çudirat e një bote të huaj e të largët. Vepra e linguistëve është pak a shumë në aspektin e frymëzimit romantik, e ngjashme me veprën e poetëve të quajtur “romantikët e veprimit” si Bajroni, Shelli, Keats, Pushkini etj. Dhe kjo shpjegon edhe faktin që me etno-linguistikë, antropologji shqiptare etj., u morën edhe njerëz që ishin thjesht udhëtarë të thekur, aristokratë të velur nga jeta në ambjentet e veta luksoze, por edhe konsuj, gjeologë, klerikë, funksionarë të ndryshëm administratash etj., duke përhapur valë-valë ndër bashkatdhetarët e tyre e më gjerë trendin e një stine trillesh ekzotike. Këta njerëz u bënë të famshëm me lëvdatat që i kushtuan popullit tonë, me mënyrën se si u shkrinë në diellin mesdhetar të një pjese të Ballkanit.
Ashtu si Bajroni, që shullëhej në diellin helen me vashat e ngrohta greke, dikush tjetër, si Cimohovski, në valën e këtij romanticizmi, jetonte mes malësorëve tanë të Dushmanit vuajtjet e një jete gati aborigjene e plot privacione. Por edhe ne i deshëm dhe i graduam me ofiqet më të larta të mikpritjes. Edit Durhamin e shpallëm Krajlica e Malësorëve. Ferenc Nopçes tash vonë i kemi ngritur bust në Alpe, Leopold Bertoldit, përgjegjësit kryesor të konfliktit të lufës së parë botërore i kemi bërë një bust mu në mes të sheshit para Bashkisë Shkodër, duke përjetësuar nëpërmjet mundësive që jep skulptura mendimin se fatet e një kombi si shqiptarët mund të zgjidhen nga dashuria dhe trillet e një kavalieri të vetëm austro hungarez.
A e deshën Shqipërinë dhe shqiptarët këta individë? Natyrisht që po. Por ata u gëzuan për Shqipërinë jo aq për faktin se ekzistonte, por për shkak se ishin ata që shpallnin ekzistencën e saj. Dhe u dukej më tepër si shpikje e tyre. Me fjalë të tjera, jo për faktin se ekzistonte për vete por për trillet e tyre romantike. Por jo çdo e keqe vjen për keq, sepse falë dashamirësisë së tyre (hiq Veigandin e ndonjë tjetër) kemi shkencën e sotme të albanologjisë. Por a ka kuptim ekzistenca e albanologëve të huaj në ditët e sotme? Cili është objekti i kësaj shkence? Cila disiplinë e shkencës së albanologjisë nuk mund të ezaurohet dhe të studiohet shterueshëm nga shkencëtarët tanë që kishim e që kemi, pas shkollimit të individëve të tillë si Aleksandër Xhuvani, Eqrem Çabej, Aleks Buda, Kolë Ashta, Jup Kastrati, Martin Camaj, Moikom Zeqo, Pëllumb Xhufi etj., etj., etj.? Pse u dashka të ekzistojë raca e albanologëve të huaj në kohët e sotme, si sistem referimi për të vërtetat tona?
Kjo racë e çmuar lindi në kushtet ekstreme kur bijtë e shqipes nuk kishin mundësi të shkolloheshin, pasi gjuha shqipe dhe shkenca e albanologjisë nuk kishin lindur akoma. Sot raca e albanologëve të huaj mund të ekzistojë vetëm si çështje dashurie, por jo si domosdoshmëri shkencore. Kurse dashuria nuk njeh moshë as raporte të objektit me subjektin, ashtu siç nuk njeh kufij adhurimi ynë fshatarak e provincial për çdo individ që ka një origjinë joshqiptare.
